Samstag, 27. April 2013

Rrahman Dedaj: Poezi


TË ECËSH VETË

Nisesh nga vetja pa u hamendur
E qet një hap dhe hapin tjetër
Dhe mund të jesh fatlum
Nëse hapin e tretë
E qet sërish përpara

Duhet t'i mësosh hapat
Të ecin edhe prapa shpine
Në të mëngjër e në të djathtë

Nuk dihet si kryqëzohen rrugët
Si ngatërrohen pa gisht tregues

Mos u hamend
Asnjë lavdi s'ka udhëtuar larg
Asnjë largësi s'është afruar krejt

Është e rëndësishme
Të ecësh vetë



MË SHKRUAJ

Si na gjejnë letrat
Si na gjejnë fjalët

Ndërrimi i adresave
Nuk prish punë

Edhe largësitë flasin
E malli na kërkon
Dhe na fajëson

Më shkruaj
Derisa letrat na njohin
se po rigon shi
Që nuk gjason me shiun

 ÇDO GJË ISHTE VETËM NJËHERË E NJËJTË

Po mbyllem në një kujtim
Si në guacën që solli vala
Pranë rërës pranë detit
Tërë atë që kisha
S'i duhet më askujt
Çdo gjë që ishte
Vetëm njëherë e njëjtë
Asnjë ëndërr s'diti të përsëritet
Në një pëlhurë le të pikturohet
Vetëm zemra mbi një hekur
Dhe etja pranë një kroi
Era do të fryjë e asgjë s'do të ikë
Bari do të qajë si shiu
E shiu do të këndojë si pikëllimi
Çdo gjë do të gjasojë në vetvete
Që t'i kthehet humbjes së vet

 TË PAPRITURAT VIJNË PAPRITUR

Asgjë s'është këtu e njëjtë habia ime
Tëra të përsëriturat bëhen ndryshe
Qenka shpërngulur fjala
Që ta mësojë urtinë e të ecurit

Befasia është e pakutpueshme
Kryeneçësia ime e pakuptim

Çdo fjalë paska një djall
Në lakueshmërinë e verdhë
Që s'mund ta ndalin

Të pashmangshmet do të ndodhin
Koha ime e pashkelur
Të papërsëriturat vijnë papritur
U plakëm nga mençuria e premtuar


LIRIKË E MËSUAR

Gjaku im ngatërrestar
S'është paragjellë e njelmët

Fjalën e pagjunjëzuar
Le ta kërkojë
Fatkeqësia e vet

Le ta çojë shiu
Lirikën e vet të mësuar

Pa u shëruar mirë
M'u ngjit sëmundja tjetër

Në këtë qerre të cirkut
Larg do të udhëtojmë


SËRISH NË VENDIN KU U NDAMË

Qante zogu i mallit
Në paskajësinë që nuk afrohej
Dikush kthente majeve
Dikush vdiste në kujtesë

Asnjë udhë
Të kryqëzohej në zemër

Po bie shi i mallëngjimit
Mbi një thikë të kujtimit



NGA PO VJEN E ÇUDITSHMJA

Po ikin të vërtetat pa mua
Po kthehen të rremet pa kohë

Gjeometri e njëtrajtshme
Fjalën po ma fsheh

Në cilin teatër do të luhet
Roli qesharak i kujtesës sime

E dielë e shtunë e premte
E enjte e mërkurë e martë
Të hënën fillon puna sërish


NJERIU QË MBANTE DITAR

E matte jetën me pëllëmbë
Një e jetuar
Një e pajetuar
Një i dilte mashtrim
Një tjetër gabim
Çdo gjë iu kishte plakë
Më shpejt se rrita

Ishin thinjur udhët
Dhe zogu që këndonte
 
 


 
SIMBOLIKA E DOMETHËNIA METAFORIKE E POEZISË SË RRAHMAN DEDAJT
SAZAN GOLIKU


Rrahman Dedaj (1938 – 2006) është nga poetët e Kosovës për veprën e të cilit është shkruar më së shumti nga kritikë letrarë me emër, me përvojë e të rinj. Poezia e tij është shqyrtuar, vlerësuar e interpretuar nga anë e kënde të ndryshme, nga pozita ideoestetike e kritere te ndryshme, po të gjithë pajtohen për vlerat cilësore të kësaj poezie, duke e radhitur poetin ndër më të shquarit në poezinë e sotme shqiptare.

Rreth poetikës së Rrahman Dedajt

Duke vëzhguar ecurinë e poezisë së Rrahman Dedajt nga një libër në tjetrin nuk është e vështirë të bindesh sa për rritjen e shkallëshkallshme të mjeshtërisë e thellimin e individualitetit të tij krijues, aq dhe për koherencën ideoartistike të poezisë së tij. Uniteti i theksuar i strukturës përmbajtësore e stilistike të krijon përshtypjen sikur ai varion nëpër shtratin e poezisë të njëjtat ide të trajtuara nga kënde e kahje të ndryshme, të njëjtat stilema e mënyra të procedimit artistik.
Të thuash se poezia e Rr. Dedajt ka denduri figuracioni, ky është një konstatim i drejtë. Të zbulosh e të vërtetosh se sa e si ka ndikuar ose përcaktuar kjo denduri në viskozitetin e strukturës e të shprehjes artistike, pra në qartësinë e perceptueshmërinë e tekstit poetik, ky është problem, zgjidhja e të cilit kushtëzon dhe vlerën reale të kësaj poezie. Prandaj, pa hyrë në brendësi, pa njohur simbolet (sidomos ato vetjake) e stilemat e poetit, nuk mund të hapësh dot portën e poezisë së tij. Këtë çelës, i cili gjendet po t’i kundrosh nga afër e me kujdes shtresat strukturore të poezisë, kërkon edhe krijimtaria e Rr. Dedajt.
Metaforizmi i shprehjes poetike me anë të kompleksitetit të tropeve e figurave të tjera stilistike, përdorimi i simboleve të njohura e vetjake me funksion përgjithësues e formal, aktivizimi i ironisë e i shprehjeve paradoksale karakterizon në mënyrë eksplicite, ku më shumë e ku më pak stilin e kësaj poezie. Këtë mund ta shpjegojmë me prirjen vetjake, po dhe me kushtet e rrethanat në kohë e në hapësirë të krijimit. Trajtimin e përanshëm të lëndës poetike mund ta quajmë tipar themelor të stilit të autorit.
Me qetësi dramatike e urtësi pleqërore, me lëndë kombëtare e konceptim modern të shprehjes artistike, Rr. Dedaj ka krijuar fizionominë e vet artistike për nga temperamenti e smilari artistik. Lumi i tij poetik nuk rrjedh asnjëherë furishëm me valë e shkumë. Në sipërfaqe vërtet duket i qetë, por duhet të kridhesh në thellësitë e tij për të ndierë rrymat e vorbullat e fuqishme e tronditëse që vetëm sa ravizohen sipër. Vetë përmbajtja, ruajtja e ekuilibrit midis shprehjes së ndjenjave dhe gjykimit të heroit lirik ose vetë poetit është sa aftësi, aq dhe prirje e tij.
“Patetiken midja s’ma pranon” shprehet poeti në vjershën “Monologu”, ashtu siç nuk pranon dhe tonet e ngjyrimet retorike. Gjithashtu, mund të thuhet se i ka zhdukur elementet rrëfimtare të ligjërimit. Saturimi i vargut, po dhe i gjithë strukturës së poezisë, duke pasur për bazë simbolin, metaforën, shprehjet metaforike dhe metaforat e simbolizuara, bën që lakonizmi i formave të ligjërimit dhe dendësia e përmbajtjes ideoemocionale të arrijnë një pikë ngjizjeje, por duhet thënë se herë-herë edhe një pikë kritike djegieje.
E ndërtuar me kontraste, antiteza, antonime, me pohime e mohime shpesh dhe brenda një sindagme, poezia e Rrahman Dedajt, strukturohet e krijohet kështu nëpërmjet kontradiktave dhe ekziston nëpërmjet tyre. Prej këtej dalim te një tipar tjetër i kësaj poezie: Kemi një simbiozë të vetëdijshme të konceptimit lirik me atë dramatik të motiveve e temave, por gjithmonë brenda karakterit mbizotërues meditativ.
Studiuesi e kritiku Rexhep Qosja vëren se “duke filluar prej përmbledhjes së parë “Me sy kange”, miti, folklori, magjia, dhe, rrjedhimisht, simboli i kulturës popullore do të ketë rëndësi gjithnjë e më të madhe në krijimtarinë poetike të Rr. Dedajt”. Këto elemente, duke mos pasur vetem funksione thjesht formale, kanë ndikuar në njëfarë shkalle edhe në mënyrën e strukturimit të kësaj poezie, pra, janë kthyer në elemente karakterizuese. Me të drejtë kritika letrare ka vlerësuar në poezinë e tij pasurinë e simboleve që funksionojnë si një sistem i organizuar dhe që marrin vlerë semantike brenda këtij sistemi. Shpesh simbolet e njohura bëhen simbole kontekstuale, po dhe këto përdoren me konotacione ose nuanca konotacionesh të ndryshme. Ky prosede, nga njëra anë shton vlerat polisemantike të fjalëve të ngritura ose të përfytyruara si simbol, po nga ana tjetër kjo lëvizshmëri shpesh e vështirëson kapjen e atypëratyshme të idesë së poezisë.
Simbolet vetjake të ndërthurura me metafora të shumëfishta dhe kapërcimi e shkëputja e mendimit nga strofa në strofë ose dhe brenda strofës, nuk mund të mos i bëjnë një pjesë të poezive të vështira për t’u shijuar e perceptuar si një e tërë.
Ironia në poezinë e Rr. Dedajt edhe pse është diskrete dhe e matur, ka funksione të ndryshme ideore e stilistike. Diku përcakton qëndrimin e poetit ndaj një dukurie negative ose të papranueshme. Diku tjetër ndihet si shprehje e keqardhjes ndaj një gjendjeje të caktuar, por që poeti e shoqëria aktualisht nuk mund ta ndryshojnë. Ironia ndaj njerëzve të vet, pra dhe ndaj vetes, kthehet në një nënqeshje të trishtuar kur poeti vëren ngarkesat e papëlqyeshme të së kaluarës ose të së huajës që rëndojnë mbi ndërgjegjen e tyre dhe kushtësojnë veprime e sjellje që bien ndesh me frymën e kohës ose janë në kundërshtim me interesat e tyre jetike. Poeti e ndërton disa herë ironinë me anë të përqasjes ose kundërvënies së fakteve që mohojnë njëra-tjetrën. “Europa fle nën ombrellë” (edhe pse poeti nuk e thotë, po merret me mend se është fjala për ombrellën atomike)/ e zgjohet si fëmijë i frikësuar me këmishë të reckosur” Prandaj poeti thërret në kulm të ironisë: “Të pimë nën këtë ombrellë/ në emër të humanizmit”. Në shtjellën marramendëse e shumëngjyrëshe të demagogjisë jepet lajmi se në OKB u miratua Rezoluta kundër armatimit, ndërsa “Në institutin atomik edhe një herë/ provohet ndarja e neutroneve”. Në vit vdesin 50 milionë njerëz nga uria, jep faktin e thatë poeti, ndërsa “bota ndërron lëkurën/ dhe trillon zot të hijshëm/ që të kthehet besimi”. Kështu, në çdo rast, ironia shfaqet në emër të së vërtetës dhe aspak si një pozicion komod i distancuar i një poeti që e kundron botën, me sy mefistofeli.
Duke i qëndruar kurdoherë besnik trajtimit të përanshëm të lëndës poetike, Rr. Dedaj përdor jo rrallë edhe paradoksin në harmoni me ironinë e metaforikën e dendur, po dhe në funksion të tyre: “Mbylli veshët me dyll/ dëgjoje fishkëllimën në pyll”, “n’tym/ mundeni me lehtë ta lexoni/ emrin tim”, “Të pishë ujë në këtë krua/ etja gjithnjë më e madhe”. Shpjegimi dhe qëllimi i vargjeve paradoksale mund të kuptohen disa herë vetëm në kontekstin e poezisë, jashtë këtij konteksti mund të tingëllojnë absurdë.
Një tipar që bie menjëherë në sy te poezia e Rr. Dedajt është edhe karakteri aforistik i mjaft vargjeve. Flakja e pjesëve të tepërta të fjalisë, ngjeshja e shtrydhja në maksimum për të mbetur në varg ajo që është thelbësore, e kanë çuar drejt formave lakonike të shprehjes. Po ky tipar, më tepër se pasojë, është synimi i vetëdijshëm. Në qoftë se me “shkapërderdhjen” e “fragmentarizmin”, poeti herë-herë sikur shkërbën ëndrrën, me shprehjet aforistike gati të gurëzuara sikur shkërbën proverbat, kapuçat, gjëegjëzat që burojnë aq natyrshëm, me rimë e pa rimë, nga goja e popullit. Ky tipar do të ishte shprehje e një cerebraliteti të pashpjegueshëm, sikur vargjet të mos ishin konstrukte të mirëfillta poetike me konceptim e mjete figurative adekuate: “Nënshkruan me gisht/ e fshin me bisht”, “Mundohesh të mbash rërën/ s’e zë as ujin, as rërën”, “Zogjtë vetëm kur fluturojnë/ i përngjajnë lirisë”, “Kryeneçësia vepron me kalë/ urtësia vazhdon në këmbë”.
Gjatë ligjërimit poetik, në poezi të ndryshme Rr. Dedaj kalon sa në vetën e parë njëjës, ku shpesh identifikohet me heroin lirik (“Unë jam ai kalorësi i erërave të kuqe/ që gjithmonë ka vrapuar/ më shpejt se dhimba e vet”), në vetën e parë shumës (“Mund të na marrin valët/ të mbesim pa mendime./ Si të kthejmë nga harresa/ me emër e mbiemër”), ku kemi shprehjen e ndjenjave dhe të mendimeve dhe qëndrimin e një kolektiviteti me të cilin e njëjtëson veten poeti. Ligjërimi në vetën e dytë përdoret zakonisht nga poeti për të krijuar marrëdhënie të ngrohta, intime me personin ose objektin të cilit i drejtohet (“Vetëm ty s’të pranon harrimi/ historisë s’po i vdes mallëngjimi”), po në ndonjë rast edhe për t’u distancuar prej tij (“Zbrit nga skena mik i t’paqenave/ vetëm ylli yt di të përkulet/ lulet nuk çelin në mes gishtërinjve…”). Disa herë merr trajtën e sentencës a të këshillës (“Le t’i bartë koka këmbët/ jo këmbët kokën” ose “Mashtrimi le të luajë/ me zemrë e vet/ e ti mos vë pikë ku duhet të vazhdosh”). Kush është personi që i drejtohet poeti me “ti”? Lexuesi, njeriu që ai do, i njëjtë me gjakut e tij dhe që ka besim tek ai? Autori nuk e thotë për ta zgjeruar gamën që do të përfshinte dëftori “ti”. Ligjërimi në vetën e tretë, që është më i shpeshtë, zakonisht përdoret kur poeti përsiat rreth një dukurie ose objekti. Në funksion të brendisë, ligjërimi kapërcen nga veta e tretë në vetën e parë, nga veta e parë shumës, në vetën e dytë njëjës etj. edhe brenda një poezie.
Rr. Dedaj nuk ka paragjykime lidhur me vlerën e metrave e mjeteve te tjera metrike, megjithëse vargu i lirë mbizotëron në të gjitha përmbledhje e tij poetike. Edhe në ato poezi ku kemi vargje të rregullta të çlirta, rimat mungojnë, ashtu siç shfaqen befas rimat e puthura edhe mes vargjeve të lira.




Kur takohesh me veten

Fakti që Rrahman Dedaj nuk shkëputet për asnjë çast nga bota e bashkëvendësve të tij, me të mirat e këqiat e saj, brenda e jashtë Kosovës – është një tregues domethënës i lidhjeve të tij të qenësishme shpirtërore e morale me popullin e vet. Si poet, ai është i vetëdijshëm se çdo shkëputje, qoftë e pjesshme ose e përkohshme, do ta kthente në një gjethe, sado e bukur të jetë, me të cilën do të loznin erërat e përbindshme e dinake të botës.
Në fund të ciklit “Kumbonaret e kohës”, poeti pyet: “Në cilën rasë t’i lakoj emrat: toka/ njeriu/ dashuria?” Gjithë vepra e tij poetike i përgjigjet: Në të gjitha rasat, sepse ato tri fjalë janë kthyer në kryemotive ose më saktësisht, në tri shtylla vertikale që mbajnë më këmbë ngrehinën e veprës së tij poetike.
Që në librin e parë “Me sy kange” (1962), poeti vërteton me vargje të thekta e të ndezura me dashuri edhe mallin për rrënjët e jetës së vet, edhe nderimin e krenarinë për to. Nëna e ati, djepi e kulla, fshati e bashkëfshatarët, bjeshka e lumi janë ata që e kanë krijuar shëmbëlltyrën e tij, gjithashtu, edhe vetë ai nuk mund ta kuptojë veten pa ta: “Në grushta bukën e krypën i ruej,/ në sofrën e shtrueme – zemrën/ gatue me trimni e besë./ Djepi i vatrës që ruen lulakun tim të këputun,/ Sa herë kam vdekë në bebëzat tuaja,/ fëmi plot vaj!/ Unë jam filiz i bimës në këto male,/ që flas me gjuhën e bjeshkëve…” (Djepi im).
Ndarjen me vendlindjen heroi lirik e përjeton si tragjedi të vërtetë: “E randë ësht nata e sodit -/ ma e randë se nata e vdekjes/ … Të randa janë sonte zemrat që flakën e votrave u fike-/ lumë i pikëllimit”. Por ja një zë që del nga thellësia e ndërgjegjes së heroit: “S’mundesh me marrë krejt zemrën me vedi!/ - Rënkoi përmallshëm djepi”. Kjo e vërtetë është tronditëse, po që ia lë hapur derën shpresës për t’u kthyer rishtas, se zemra mund të kujtohet si e tillë vetëm kur është e tërë.
Vendlindja me forcën e vet të papërballueshme magnetike tërheq shpejt a vonë bijtë e saj. Kjo vepron te çdo individ, pavarësisht sa kthehet në realitet: “Në fund do të fryjë/ erë e vendlindjes/ do të gurëzohem/ me fytyrë kah fëmijëria”. Sepse, siç arrin në përfundim poeti me një metaforë tepër origjinale e autentike: “Bota sillet e sillet/ në bri cjapi/ e bie kur buron Llapi”.
Kthimin në trojet e veta poeti e quan me të drejtë kthim në vete, sepse siç e porosit bota alegorike: “Këtu është vargu yt dhe vdekja jote e qetë”. Pra, burimi e brumi i frymëzimit dhe kryerja me nder e misionit si njeri e qytetar, e fundit të ëndërruar. Ai është i bindur se “Vetëm në gurin tënd/ nuk do të mbetem/ mbishkrim i palexuar”. Kjo metaforë domethënëse na sugjeron idenë atdhetare se lufta, puna, gjithë veprimtaria e njeriut do të ishte e pakuptimshme, rrjedhimisht dhe e pavlerësueshme, e konceptuar jashtë vendit e popullit të cilit i kushtohet, larg interesave të tij jetikë. Prandaj, poeti në një vjershë tjetër, duke e ngritur “gurin” në simbol na fut në botën e mrekullisë: Ta kthejmë gurin n’vend t’vet/ që të mund të rritet”, për të na rrezatuar fuqinë misterioze të truallit të vet shumëshekullor.
Ky është shkaku që poeti u kthehet e u rikthehet në mjaft vjersha gjithmonë me mendime të reja temave të vendit të vet, Ibrës, Fshatit të Poshtëm, bashkëfshatarëve e pleqve të Fshatit të Poshtëm, si një pasqyrë ku sheh e gjykon fytyrën e fatin e vet, duke i shndërruar në një lejtmotiv krenarie e brengosjeje, dashurie e nderimi. Në këto vjersha, krahas portretizimit poetik të bashkëfshatarëve (“Pleq të Fshatit të Poshtëm/ që ia dini pleshtit kërthizën”, ose “Nuk të preku as zoti, as djalli/ as e Bukura e Dheut./ Mbete të rritesh vetëm/ e të vdesësh kur të duash/ Duke kërkuar fatin/ të mbet prapa shpine”), poeti na jep edhe filozofinë e tyre popullore (“Një dru i lartë të thërret në majë/ ti i rri këmbëkryq në rrënjë” ose “zogjtë vetëm kur fluturojnë/ i përngjajnë lirisë”, ose “Të mos harrojmë fjalët/ që na mësuan të heshtim”, ose “As më jetove/ as të jetova/ I tha jetës/ Më rrove, të rrova/ brisku i berberit”). Nuk është vështirë të vërehet se shpesh poeti integrohet e identifikohet me këtë urtësi.
Duke variuar problemin e shtruar drejtpërsëdrejti dhe pa mëdyshje nga Azem Shkreli, në poezinë “Njerëzit”: “Sikur të takoheshim me vetveten sy për sy/ do t’putheshim, apo kishim për t’u pështy?”, Rr. Dedaj këmbëngul se “Me veten duhet të takohesh/ si me bukën/ si me fëmijën si me ujin/ se na dënojnë fjalët/ e nuk na njohin/ gjymtyrët tona”, tjetërsohesh përndryshe.
Duke u shprehur në mënyrë të figurshme e sintetike, kritiku Ali Aliu thekson: “…më karakteristike më janë dukur dy burime që ujisin muzën poetike të Rrahman Dedajt: ai i odiseadës kombëtare që e nxit fluturimin e imagjinatës krijuese deri te lashtësitë e padukshme, deri te sferat që kufizojnë me mrekullitë mitologjike dhe kroi që mbase nuk shterret kurrë e që ngaherë vjen për të freskuar rishtazi, i botës dhe i kujtimit fëmijëror”.

Duhet besuar ajo që s’di të gjunjëzohet

Në poezinë e Rrahman Dedajt e shkuara dhe e tashmja shpesh perceptohen si një e vetme, ndërsa e nesërmja ngrihet si një mur që duhet kapërcyer ose, në rastin më të mirë, ekziston pas një horizonti të turbullt që më tepër ndihet sesa imagjinohet nga poeti. E megjithëse nuk kemi të bëjmë me një optimizëm të hapur, të shtirur ose të rrejshëm, gjithashtu, nuk kemi kurrfarë pesimizmi ose doza sado të vogla të tij. Kjo është një fitore e jetës e mbajtur gjallë nga vetëbesimi, do të thoshim, gjenetik i shqiptarit. Në bashkëbisedim me shekullin e tij, poeti i thotë: “Ke pasë zemrën e plumbit/ dhe peshën e vdekjes/ … Toka në vazhdim i ka mbulue eshtnat/ pa i thirrë n’emën as gjuhë”. Kjo është e vërteta historike. Shekulli i njëzet i gjymtoi shqiptarët dhe atë që s’arritën ta bëjnë shekujt e mëparshëm, synoi ta realizojë ky. Po shqiptari, pa e harruar këtë përvojë, shikon me sy të qartë perspektivën, të ardhmen: “Kangën tande në ballë e kem shkrue-/ le të lexojmë bindjet në vazhdim”. Fati historik, thekson poeti, ka peshuar në anën e kundërt të shqiptarit të Kosovës, po ai nuk i është nënshtruar asnjëherë këtij fati, madje e ka sfiduar guximshëm atë, pavarësisht se mbeti i persekutuar e i përndjekur, i pashkollë e i mashtruar. Përkundër këtij fati, ai mbijetoi si i tillë, i mbushur me arsenalin e hidhur të përvojës shumëshekullore, po dhe me besimin e çuditshëm që buron nga kjo përvojë. “Po i vjen rrënjës trungu/ po i lidhet trungut rrënja”.
Me një metaforë të goditur të krijuar sipas modelit të rrëfimit popullor, poeti krijon një paradoks kuptimplot: “Pimë kafe të lajmeve taze/ lajme të përsëritura pimë”. Prandaj, për të zbuluar e njohur të vërtetat e botës, jep porosinë e thjeshtë: “Njerëz, lexoni njerëzit/ në vend të gazetave”, kurse “Veten do ta masim vetë/ pa na matur bota”.
Poeti nuk është një ëndërrimtar i rëndomtë romantik. Ai e di mirë se “Ndjenja e rrejshme/ është iluzion qelqi që thyhet”. Megjithatë, besimi te virtytet njerëzore, te dinjiteti vetjak, shoqëror e kombëtar, te përpjekjet e përjetshme për drejtësi e përparim është i qenësishëm në mbarë opusin e tij krijues. “Duhet besuar – bën thirrje poeti – se vazhdon të ecurit vertikal/ se ka dashuri/ ku nuk hyjnë tanket”. Se beson te e drejta, te njeriu i urtë i popullit, ai rrëfen: “Veten e ndave më dysh/ me njërën pjesë më arnove/ me pjesën tjetër më gjykove”. Në raportin e vlefshmja – e pavlefshmja, e rëndësishmja – e rëndomta vepron pamëshirshëm procesi i përzgjedhjes si në dukuritë natyrore, ashtu dhe në ato shoqërore: “Ç’ka rënë nga kujtesa e popullit/ nuk e pranon historia” dhe “Vetëm kur harrohen/ gjërat vdesin”. Këto dëshmi poetike janë aq të vërteta, sa dhe e vërteta e përjetshme “çdo lindje që përsëritet/ vdekjen e mashtron”. Në këtë mënyrë poeti afirmon idenë e vazhdimësisë së jetës që triumfon jo vetëm në vargjet e poetëve, po në radhë të parë në realitetin e painjorueshëm. Njeriu i gjallë mbart në vete si trashëgim jo vetëm gjakun e ngjashmërinë e brezave nga ka rrjedhur, por edhe kujtimet e të parëve, qofshin këto edhe të hidhura ose të dhimbshme. Prandaj poeti këmbëngul: “Asnjë gjurmë mos e fshij prej ballit/ se vret kujtimet/ e atyre që prehen në tokë”.
Figura e punëtorit shfaqet valë-valë në poezinë e Rr. Dedajt, edhe pse motivet e fshatit janë mbizotëruese. Vjersha të tilla si “Fqiu im në punishten ndërtimore”, “Miku im xehetar i vjetër”, “Dera e një miniere”, hedhin dritë mbi tiparet e veçanta të njeriut të punës. Punëtori i Rr. Dedajt është realist e veprues: “S’u lind nën yllin e mirë/ dëshiroi ta krijoi yllin e vet/ tha, duhet të të ndjekë/ jo ta ndjekësh fatin”. Kjo vetëdije për forcën e tij si krijues i fatit e i botës është gdhendur në vargje lapidare: “Nuk kemi kohë të flasim/ duhet të vrapojmë” ose “Ta zëmë peng të sotmen/ të mos na ikë e nesërmja”. Dhe këtë dinamizëm jetësor e shpirt veprues, poeti e sheh të mishëruar te punëtorët, që ai me krenari i quan miqtë e vet.
Duhet besuar ajo që nuk gjunëzohet. Ky mesazh buron natyrshëm nga poezia e Rr. Dedajt, se siç shkruan: “Ai që nuk lind frikësohet/ ajo që u frikësua u gjunjëzua”. Dhe pikërisht nënshtrimin nuk e ka pranuar kurrë shqiptari. Toka, si objekt dhe simbol është e pashkëputur nga nëntoka historike, dashuria për jetën, nga lufta e përjetshme për të mposhtur fatin e mbrapshtë e për të mbijetuar si njeri bash në këtë tokë, njerëzorja e progresivja si shprehje e natyrës së shqiptarit nga trajtat e kanonizuara e të konservuara të së keqes shoqërore që është injektuar ose ushqyer nga elementet e forcat e huaja për interesat e tyre. Poeti nuk himnizon, po as nuk mohon; nuk ngurron t’i nxjerrë në shesh faktet, t’i përqasë dhe t’i kundërvejë ato. Po ai nuk është as objektivist, as indiferent. Duke iu ruajtur gjykimit thjesht logjik ose rolit oratorik, gjithsesi e shpreh qëndrimin e vet ideoemocional qoftë dhe të nënkuptuar. Kështu poeti ka aspiruar të shprehë atë që është thelbësore në ekzistencën e bashkëvendësve dhe, në një rreze më të gjerë, të bashkatdhetarëve të vet.
Poezia “Protesta e lulemalit në saksinë e dhomës sime” është një alegori që në pak vargje të thjeshta flet shumë për atë që njeriu në kushte të caktuara e ka dhe s’e ka, ose ka iluzionin se e ka dhe befas sikur zgjohet nga një gjumë e fiton vetëdijen e gjendjes së vet reale. Dhe protesta e tij është e vetvetishme, e paimponuar, prandaj me të drejtë këtë poezi mund ta quajmë metafora e protestës: “Ç’bëj në këtë saksi qelqi/ as era, as vera, as shiu./ Liria ime është diçka tjetër”. Dhe ja pyetja sa emotive aq dhe racionale: “Ç’të bëj? Urtia ime është si fluturimi/ i zogut që vdes duke kënduar”.
Një pyetje të përafërt shtron poeti që në librin e parë “Me sy kënge” (1962) te vjersha “Lindja e shtrenjtë”: “Sikur të kishte me folë kjo tokë me gjuhë nane,/ çka kishte me i thanë këtij brezi-/ çfarë kange kishte me të këndue ty,/ vocrraku im,/ çka kishte me i thanë fisit tonë?...” E rëndë është vdekja, po edhe më e rëndë lindja e një njeriu në shtrëngatat e kohës, ku duket e pamundur të mendosh për të sotmen, pa le pastaj për të ardhmen e qenies tënde si njeri e si etni, i dalluar nga të tjerët: “Vocrraku im,/ shtrenjtë e kam pague lindjen tande/ dhe një vend në sofër të bukës”. Po dhe pas çerek shekulli krijimtarie poetike te libri “Fatkeqësia e urtisë” (1987) Rr. Dedaj tregon se besimi tek e ardhmja është një betim para vetes, para njerëzve të vet e para botës: “Asnjë fund nuk e pranoj,/ asnjë fund./ Fundin nuk e pranoj./ E mësova jo në përrallë,/ me një besim/ ku rritej ashti im”. Të mos pranosh asnjë fund do të thotë të pranosh objektivisht në mënyrë dialektike vazhdimësinë e pafundësinë e jetës, do të thotë se uni subjektiv i poetit edhe pse është i vetëdijshëm për një fund të pashmangshëm biologjik të vetin, po aq i vetëdijshëm është për përjetësinë e optimizmin e përligjur historik të popullit të vet.
 
 
 

Në vend të hyrjes
 
Nga Fatmir Terziu


Rrahman Dedaj është një nga penat shqiptare që do të mbahet mend gjatë. Në strukturën e letrave shqiptare në Kosovë, emri i tij është i pranishëm në tërë aspektin global të fushës letrare. Që nga skicimet e deri tek rrëfimet me vlera, që nga artikujt e deri tek drejtimi i revistave. Kështu emri i tij shfaqet edhe në drejtimin e revistës “Jeta e Re”, Rrahman Dedaj në vitin 1973, ishte përpos emrave si Esad Mekuli, Rexhep Qosja, Hasan Mekuli, Ali Jasiqi etj. Por ai është mbi të gjitha poeti që ndikoi bashkë me një grup tjetër poetësh në modernizimin e letërsisë shqipe pas luftës. Bashkë me poetët e tjerë, si Ali Podrimja, Din Mehmeti, ai solli risi të reja. Por a ishte vetëm poet Rrahman Dedaj?


Dedaj jo vetëm poet


Rrahman Dedaj është një nga penat shqiptare që do të mbahet mend gjat

Shkrimtarin dhe poetin e shquar shqiptar, Rrahman Dedaj, jemi mësuar t’a quajmë poet. Poetin më në zë të Kosovës. Jemi mësuar t’a vlerësojmë për poezinë e tij. Kanë shkruar dhe e kanë cilësuar sit ë tillë mjaft studiues, kolegë e kritikë. Por, atij në fakt nuk i është dhënë kurrë e drejta, kurrë nuk i është thënë se vepra e tij për fëmijë e rendit në majat e letërsisë shqipe të të gjitha kohërave, pse jo edhe në piedestalin e letërsisë kontemporane për fëmijë në Botë. Pse e themi këtë me bindjen tonë duke lexuar dhe analizuar krijimtarinë e tij në përgjithësi e sidomos në këtë aspekt. Në analizën tonë do të argumentojmë me fakte dhe me detaje.


Në një nga njoftimet tejet dashamirëse të stacionit televiziv RTK veç lajmit tejet pozitiv “U promovua kompleti i veprave letrare të Rrahman Dedajt” thuhet: “Rrahman Dedaj, e ka filluar, vazhduar dhe përfunduar krijimtarinë e tij poetike, duke shkruar vargje moderne për traditën, kulturën, për thesaret shpirtërore e morale të Kosovës dhe të gjitha trojeve shqiptare.” Edhe kur u promovua vepra e tij letrare thuajse ishte e njëjta rrjedhë. Në promovimin e kompletit të veprave letrare të Rrahman Dedajt, të botuara nga Shtëpia Botuese “Faik Konica” dhe e përkrahur financiarisht nga Ministria e Kulturës, thuhej se pena e tij ishte edhe rrëfimtare e ndjeshme. Kështu mjaftojnë vetëm pak fakte të ndalim hovin tonë për ta kanalizuar krijimtarinë e tij thjesht si të ‘poetit Dedaj’. Vërtet ai ishte dhe mbetet një poet i veçantë, por ai ndërtoi mjaft bukur dhe këndshëm edhe në prozë.


Shkrimtari Rrahman Dedaj krijimtarinë letrare e filloi herët, në kohën kur në Kosovë ishin të paktë njerëzit që merreshin me të. Të gjitha veprat me poezi për të rritur dhe për fëmijë, janë përfshirë në botimin e tplotë të veprës letrare në katër vëllime.
Rexhep Qosja: përvojat që përmbanin historia dhe metodologjia kombëtare, krijimtaria gojore e popullit, përmblidhen në poezinë e Dedajt

Duke shtuar më tej lexohet: “Akademik Rexhep Qosja, tha se përvojat që përmbanin historia dhe metodologjia kombëtare, krijimtaria gojore e popullit, përmblidhen në poezinë e Dedajt, me një thellësi kuptimore dhe me një figurshmëri, pothuajse të paprovuar më parë në poezinë shqipe.” (po aty). Dhe më tej ndriçohet duke cituar, Qosen, që shprehet: “Rrahman Dedaj është poeti, i cili me thellësi dhe figurshmëri të veçantë e ka kënduar fatin e Kosovës, të kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen e saj. E ka filluar, vazhduar dhe përfunduar krijimtarinë e tij poetike duke shkruar vargje moderne për traditën, kulturën, për thesaret shpirtërore e morale të Kosovës dhe më në fund të gjitha trojeve shqiptare” (Qosja, po aty). 

Në tërë këtë kuptohet qartë e harruara ose e anashkaluara e arritjeve dhe vlerave të Dedajt në fushën e krijimtarisë prozaike për fëmijë. Po të marrim si shkas vetëm njërin nga tregimet e tij për fëmijë, pikërisht tregimin “Si lindi tregimi” shohim qartë se shkrimtari Rrahman Dedaj, nuk është vetëm poeti që këndon bukur dhe rrjedhshëm, por edhe shkrimtari që vë këngën e tij të mrekullueshme të fjalës shqipe në gjuhën e moshave të ‘urritura’ për stilin e tij. Ja se si shkruan ai në këtë tregim: “Na ishte njëherë një përrallë, e në përrallë një princeshë e vogël. Princesha kishte në kokë një kurorë të argjendë e në gisht një unazë të artë. Thesari i saj më i madh ishte fjala. Fjala e saj ishte e ëmbël. Në këtë përrallë dëshiruan të hynin të gjithë fëmijët e botës. Prandaj s’ka pasur fëmijë që nuk e dinte përmendësh. Secili prej tyre dëshironte të ketë kurorë të argjendë mbi kokë, unazë të artë në gisht dhe të qeshte ëmbël. Por, një ditë ngjau diçka e papritur. Fëmijët më nuk deshën të mendonin për përrallën. E harruan shumë shpejt. Kush ishte fajtor për këtë? A thua, fëmijët i hidhëroi princesha e bukur, apo këta ia kishin zili?! Jo as njëra as tjetra. Por ngjau diçka fare e çuditshme. Në përrallë hynë njerëzit e këqinj-kusarët. Ata deshën t’ian marrin  princeshës kurorën e argjendë dhe unazën e artë. Atëherë princesha iku prej përrrallës. Në përrallë mbetën vetëm kusarët…”



Vlerat e Dedajt


Duke vazhduar sërrish me vlerësimin ndaj veprës së Rrahman Dedajt, paharruar idetë e reja që përshkojnë poezinë e Dedajt, duhet shtuar dhe vlerësuar se ai e ka sjellë Evropën në poezinë tonë shqipe. Akademiku Sabri Hamiti, shprehet se poezia e Rrahman Dedajt, e shkruar për një gjysmë shekulli, ‘nuk ka ndërrime të mëdha.”. Hamiti shton më tej se “Ajo plotësohet e zgjerohet nëpërmjet varianteve për të dëshmuar një origjinalitet.” Ky identitet poetik përbëhet nga shprehja spontane, ndjeshmëria e figura e parë elementare. Nënvizojmë që poezia e Dedajt nga fillimi deri në fund e ruan karakterin e vet themelor, flet qetë duke figuruar, thotë më thellë duke sugjeruar, kërkon afri e dashuri, e cila kalon nga niveli i mallit në nivelin e mallëngjimit.


Por edhe pse nuk është lënë pa u përmendur edhe krijimtaria për fëmijë e shkrimtarit Dedaj, pjesëmarrësit janë mjaftuar të shprehen, se “Rrahman Dedaj është një nga shkrimtarët serioz të brezit të dytë të shkrimtarëve tanë për fëmijë, brez që bëri përpjekje që krijimtarinë tonë letrare për fëmijë ta barazojnë me atë të letërsive më të zhvilluara moderne për fëmijë.” Dhe këtë nuk mund t’a themi thjesht si një përpjekje të Dedajt. Vepra e tij është arritje dhe vlerë. Ajo flet qartë. Tregimi i cituar në vazhdim përshkon pa dorashka këto vlera, këto arritje në zbukurimin e tij filozofik. Ai është mjeshtër në gatimin e filozofisë që flet bukur edhe për këtë moshë: “Kështu këtë përrallë e harruan fëmijët, por tregimi për princeshën nuk mori fund.


Ajo doli në breg të detit dhe takoi peshkatarët. Ata ishin njerëz të mirë. Ia dhanë një barkë me margaritarë dhe i thanë të jetëojë në mesin e tyre dhe bashkë të shëtisnin në det.


“Ju jeni shumë të mirë. Puna juaj është e ëmbël, rrjetat tuaja janë të dashura, por mua më duhet të shkoj dhe të hyj në përrallën e bukur, që e duan fëmijët”, tha princesha.


Atëherë e mori barkën me margaritarë dhe u nis nëpër detin e kaltër. Peshkatarët e përshëndetën prej bregut të detit me shamia të blerta dhe i uruan lundrim të këndshëm.


Ajo largohej e prej së largu i shkëlqente kurora e argjendtë dhe unaza e artë. Rrezet që binin mbi të, shndërroheshin në ylbera.


Para se të arrinte në bregun tjetër, princesha dëgjoi një këngë. Ajo ishte kënga e tre vocërrakëve të mirë dhe, të armatosur me harqe dhe me shigjeta. Kishin dalë për t’i vrarë kusarët dhe për të shpëtuar princeshën. Kur barka iu afrua bregut të detit dhe zbriti princesha e vogël, vovërrakët i këndonin dhe i buzëqeshnin. Ajo zu të shpërndajë margaritarë dhe t’u flasë me ëmbëlsi:


“Do t’i thërrasim gjithë vocërrakët e botës!”


“Të gjithë do të flasim ëmbël!”, thanë fëmijët.


“Dhe do të këndojnë si ju”, shtoi princesha.


“Kjo do të ishte më mirë se në përrrallë. Ky do të sihte tregimi më i bukur që është shkruar deri më tash”, buzëqeshën fëmijët.


“Në tregimin tonë s’kanë për të hyrë më kusarët, as njerëzit e këqij”, - shtuan fëmijët.


Dhe kështu në vend të përrallës, lindi tregimi i bukur për tre fëmijët e mirë dhe për princeshën me kurorë të argjendtë dhe me unazë të artë. (Dedaj).



Kështu duke u ndikuar dhe mahnitur fuqimisht me leximin e Rrahman Dedajt në këtë fushë, natyrshëm fjala është për vendin e merituar të krijimtarisë së tij. Pra, vepra e tij, më saktë letërsia për fëmijë nuk duhet të jetë shkak për “etërit e letërsisë sonë didaktike”. Ne jetojmë me letërsinë e tij për fëmijë dhe më tej…Jo më kot e kam përfshirë edhe në Antologjinë e vetme poetike në Gjuhën Angleze, “Eagles Voices”, që ndodhet edhe në British Library, këtë figurë të nderuar të krijimtarisë shqiptare.



Figura dhe jeta e krijuesit


Rrahman Dedaj lindi më 1939 në fshatin Penduhe, afër Podujeves, Kosovë. Shkollën fillore e kreu ne Podujeve, shkollën normale dhe fakultetin filozofik ne Prishtine. Me letërsi filloi te merret qysh ne bankat e shkollës. Ka botuar keto vepra: “Zogu dhe Kulla”, “Me sy kenge”, “Simfonia e fjales”, “Balada fshehur”, “Etje”, “Fatkeqesia e urtise”, “Kryqezim hijesh”, (poezi per te rritur). Pastaj përmbledhje të tregimeve “Fshehtësia” dhe “Medaljoni” si dhe përmbledhjen e vjershave për fëmijë “Dy liqej”. Ai është edhe autor i disa tregimeve për fëmijë. Me tregimi për fëmijë “Si lindi tregimi” ai ka kristalizuar edhe një të pathënë për krijimtarinë e tij, duke e rradhitur atë mes emrave të shquar, jo vetëm nëmesin e poetëve shqiptarë, pore dhe në mesin e një mjeshtri të letërsisë për fëmijë. Është parathënë në një nga studimet e Nehas Sopajt se “është vështirë të emërtohen të gjithë, por më të njohur janë M. Kuteli, R. Hoxha, O. Grillo, A. Islami, Rr. Dedaj, I. Kadriu etj, të cilët e kanë pasur horizontin e letërsisë shqipe me përrallat e ritreguara dhe fëmijët i lexojnë me kurreshtje” (Sopaj, 2007:70). (Lexo: Letërsia për fëmijë, Nehas Sopaj, 2007, botim i Fakultetit Filologjik të Universitetit të Shkupit.)

2 Kommentare:

  1. Më duhet vetëm të them këtë dëshmi, unë quhem Mariah Carey, u martova para 9 vitesh pa asnjë fëmijë për të, burri im më urrente dhe vjehrra ime më trajtoi aq keq, kjo më bëri të frustruar, erdha duke kërkuar në internet për ndihmë më pas pashë shumë dëshmi se si Dr dawn acuna ndihmoi shumë burra dhe gra, e kontaktova menjëherë në Whatsapp dhe ia shpjegova situatën time, ajo më premtoi të më ndihmonte dhe më dha disa udhëzime të cilat i bëra gjithçka në mënyrë perfekte. në fund të fundit ajo më kërkoi të shkoja në spital një letër 1 muaj dhe për habinë time isha 1 javë shtatzënë, por për momentin i jam shumë mirënjohëse sepse kam lindur djalin tim të bukur dhe unë dhe familja ime jetojmë në paqe dhe lumturi. tani, kontaktoni atë në Whatsapp. ( +2348032246310 )
    *Nëse dëshironi të mbeteni shtatzënë
    *Nëse doni të ktheni të dashurin tuaj.
    *Nëse doni martesë të qetë.
    *Nëse doni të kuroni ndonjë sëmundje, apo ndonjë gjë tjetër.

    AntwortenLöschen
  2. Unë po e ndaj këtë dëshmi për partnerët që vuajnë në marrëdhëniet e tyre, sepse ka një zgjidhje të qëndrueshme.

    Burri im më la mua dhe 2 fëmijët tanë për një grua tjetër për 3 vjet. U përpoqa të jem e fortë vetëm për fëmijët e mi, por nuk munda t'i kontrolloja dhimbjet që më mundonin zemrën. Isha i lënduar dhe i hutuar. Unë kisha nevojë për ndihmë, kështu që bëra disa kërkime në internet dhe hasa në një faqe ku pashë se Dr. DAWN ACUNA, një magjistar, mund të ndihmojë të kthehen të dashuruarit. E kontaktova dhe ajo bëri një lutje dhe magji të veçanta për mua. Për çudinë time, pas 3 ditësh, burri im u kthye në shtëpi. Kështu u ribashkuam përsëri dhe kishte shumë dashuri, gëzim dhe paqe në familje.

    Ju gjithashtu mund të kontaktoni Dr. DAWN ACUNA për zgjidhje të shpejtë.
    1) Nëse dëshironi të ribashkoheni me të dashurin tuaj.
    2) Nëse keni nevojë për paqe / gëzim / lumturi në martesën tuaj.
    3) Nëse dëshironi të trajtoni infertilitetin.
    4) Nëse dëshironi të kuroni çdo lloj sëmundje, Kancerin/HIV/Tubën e bllokimit/etj.
    5) Nëse doni të tërheqni dikë në jetën tuaj.
    Whatsapp: +2348032246310
    Email: dawnacuna314@gmail.com

    AntwortenLöschen